Czasownik stanowi odmienną część mowy, której zastosowanie wskazuje na wykonywanie jakiejś czynności (np. pracują) lub też podkreśla stany, w których znajdują się ludzie, zwierzęta, czy też przedmioty (np. kocha). Odpowiada na następujące pytania: co robi? co się z nim dzieje?

Przykłady czasowników: gotuję, posprzątałam, lubię, czyszczę, pracują, kupił, rozmawiał.

Ważne! Czasownik jest podstawą zdania – warunkuje on jego istnienie. Zwroty nieposiadające go nazywamy równoważnikami zdania (np. Kiepski obiad.).

Formy osobowe i nieosobowe czasownika

W języku polskim wyróżniamy czasownik w formie osobowej oraz czasownik w formie nieosobowej.

Czasownik w formie osobowej pozwala nam rozpoznać osobę, która jest wykonawcą danej czynności, np. Wczoraj zjadłam bardzo dobry obiad. (ja); Otrzymali bardzo dobre oceny. (oni).

Czasownik w formie nieosobowej uniemożliwia nam rozpoznanie wykonawcy danej czynności. Poniżej wyszczególnione zostały pewne grupy czasowników, które zawsze mają formy nieosobowe:

– bezokoliczniki kończące się na c, ć, ść, źć, np. kochać, gotować, zjeść;
-formy zakończone na -no, -to, np. znaleziono, zjedzono, pochowano;
– czasowniki zwrotne w czasie teraźniejszym, które występują z zaimkiem „się”, np. Ogląda się, słyszy się;
– imiesłowy przysłówkowe, np. gotując, posprzątawszy, myśląc;
– imiesłowy przymiotnikowe, np. przeczytana, posprzątany, ugotowany.

Odmiana czasownika – koniugacja

Czasownik możemy odmienić przez osoby, czasy, liczby, strony, rodzaje, tryby oraz aspekty. Odmiana czasownika wszystkie podane czynniki nazywana jest koniugacją.

Odmiana przez liczby i osoby

Czasowniki występują zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w mnogiej. Każda liczba ma trzy osoby. Poniżej przedstawiona została odmiana czasownika pracować w każdej liczbie oraz każdej osobie.

 

 

Odmiana przez czasy

Każdy czasownik można odpowiednio odmienić w czasie przeszłym, teraźniejszym oraz przyszłym.

Przykład:
Czas przeszły: On ugotował obiad.

Czas teraźniejszy: On gotuje obiad.

Uwaga! Niemożliwe jest wskazanie odpowiedniego rodzaju dla czasownika w czasie teraźniejszym.

Czas przyszły: Czas przyszły posiada dwie formy – prostą oraz złożoną. Z formą prostą mamy do czynienia, gdy informujemy, że dana czynność będzie dokonana (np. ugotuję). Z kolei forma złożona skupia się na czynnościach, o których nie wiadomo, czy zostaną dokonane (np. Będę gotował).

Czas przyszły prosty: Ola narysuje ten obrazek.

Czas przyszły złożony: Ola będzie rysowała obrazek.

Rodzaje czasownika

Wyróżniamy trzy rodzaje czasownika dla liczby pojedynczej (męski, żeński i nijaki) oraz dwa rodzaje czasownika dla liczby mnogiej (męskoosobowy i niemęskoosobowy).

Czasowniki dokonane i niedokonane

Czasowniki dokonane podkreślają, że wykonywana czynność zakończy się lub też została zakończona, np. ugotował, przeczytała, nauczy się. Z kolei czasowniki niedokonane nie pozwalają nam dowiedzieć się, czy dana czynność została ukończona, bądź też czy można się spodziewać jej ukończenia w przyszłości, np. gotuję, czyta, uczy się.

Strony czasownika

W języku polskim mamy do czynienia z trzema stronami: czynną, bierną oraz zwrotną.

Przykład:

Strona czynna – Kasia gotuje obiad.

Strona bierna – Obiad jest gotowany przez Kasię.

Strona zwrotna – Obiad gotuje się.

Jak można wywnioskować z powyższych zdań, czasowniki w stronie czynnej wskazują na podmiot, jako na wykonawcę czynności. Z kolei czasowniki w stronie biernej podkreślają, że podmiot jest odbiorcą czynności. Czasowniki w stronie zwrotnej pokazują, że podmiot zdania jest w tym samym czasie wykonawcą oraz odbiorą danej czynności.

Jeżeli dany czasownik można zamienić ze strony czynnej na stronę bierną, wówczas jest on nazywany czasownikiem przechodnim, np. czyta – jest czytana; gotuje – jest gotowany. Z kolei czasowniki, których nie możemy przedstawić w stronie biernej nazywamy czasownikami nieprzechodnymi, np. patrzy, myśli.

Tryby czasownika

W języku polskim występuje podział na trzy tryby – oznajmujący, rozkazujący oraz przypuszczający. Podanego podziału dokonujemy na podstawię motywów danej wypowiedzi (chęć oznajmienia czegoś, wyrażenie przypuszczenia, czy teżpolecenia lub rozkazu).

Zdania w trybie oznajmującym:

• Zjem makaron na obiad.
• Dzisiaj mam matematykę.

Zdania w trybie rozkazującym:

• Zjedz ten obiad.
• Pomalujmy ten dom.

Zdania w trybie przypuszczającym:

• Tomek chciałby zdać maturę.
• Chciałabym mieszkać w Anglii.

Pamiętaj: Partykułę „nie” z czasownikami piszemy zawsze osobno.

Inne części mowy:

• Imiesłów
• Liczebnik
• Partykuła
• Przyimek
• Przymiotnik
• Przysłówek
• Rzeczownik
• Spójnik
• Wykrzyknik
• Zaimek