Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz

Goście weszli w porządku i stanęli kołem;

Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem;

Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,

Idąc, kłaniał się damom, starcom i młodzieży.

[…]

Pan Tadeusz, choć młodzik, ale prawem gościa

Wysoko siadł przy damach obok Jegomościa 1;

Między nim i stryjaszkiem jedno pozostało

Puste miejsce, jak gdyby na kogoś czekało.

Stryj nieraz na to miejsce i na drzwi poglądał,

Jakby czyjegoś przyjścia był pewny i żądał.

I Tadeusz wzrok stryja ku drzwiom odprowadzał,

I z nim na miejscu pustem oczy swe osadzał.

[…]

To miejsce jest zagadką, młodź lubi zagadki;

Roztargniony, do swojej nadobnej sąsiadki

Ledwo słów kilka wyrzekł, do Podkomorzanki;

Nie zmienia jej talerzów, nie nalewa szklanki

I panien nie zabawia przez rozmowy grzeczne,

Z których by wychowanie poznano stołeczne.

[…]

Dano trzecią potrawę. Wtem pan Podkomorzy,

Wlawszy kropelkę wina w szklankę panny Róży,

A młodszej przysunąwszy z talerzem ogórki,

Rzekł: „Muszę ja wam służyć, moje panny córki,

Choć stary i niezgrabny”. Zatem się rzuciło

Kilku młodych od stołu i pannom służyło.

Sędzia, z boku rzuciwszy wzrok na Tadeusza

I poprawiwszy nieco wylotów kontusza 2,

Nalał węgrzyna 3 i rzekł:

„Dziś nowym zwyczajem,

My na naukę młodzież do stolicy dajem

I nie przeczym, że nasi synowie i wnuki

Mają od starych więcej książkowej nauki;

Ale co dzień postrzegam, jak młodź cierpi na tem,

Że nie ma szkół uczących żyć z ludźmi i światem.

Dawniej na dwory pańskie jachał szlachcic młody;

Ja sam lat dziesięć byłem dworskim Wojewody,

Ojca Podkomorzego, Mościwego Pana.

[…]

On mnie radą do usług publicznych sposobił,

Z opieki nie wypuścił, aż człowiekiem zrobił.

[…]

Przynajmniej tom skorzystał, że mi w moim domu

Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu

W uczciwości, w grzeczności; a ja powiem śmiało:

Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą.

Niełatwą, bo nie na tym kończy się, jak nogą

Zręcznie wierzgnąć, z uśmiechem witać lada 4 kogo;

Bo taka grzeczność modna zda mi się kupiecka,

Ale nie staropolska, ani też szlachecka.

Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna;

Bo nie jest bez grzeczności i miłość dziecinna,

I wzgląd męża dla żony przy ludziach, i pana

Dla sług swoich, a w każdej jest pewna odmiana.

Trzeba się długo uczyć, ażeby nie zbłądzić

I każdemu powinną 5 uczciwość wyrządzić […]”.

To mówiąc Sędzia gości obejrzał porządkiem;

Bo choć zawsze i płynnie mówił, i z rozsądkiem,

Wiedział, że niecierpliwa młodzież teraźniejsza,

Że ją nudzi rzecz długa, choć najwymowniejsza.

Ale wszyscy słuchali w milczeniu głębokiem;

Sędzia Podkomorzego zdał się radzić okiem,

Podkomorzy pochwałą rzeczy nie przerywał,

Ale częstym skinieniem głowy potakiwał.

Sędzia milczał, on jeszcze skinieniem przyzwalał;

Więc Sędzia jego puchar i swój kielich nalał

I dalej mówił:

„Grzeczność nie jest rzeczą małą;

Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało,

Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,

Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje;

Jak na szalach żebyśmy nasz ciężar poznali,

Musim kogoś posadzić na przeciwnej szali.

Zaś godna jest Waszmościów uwagi osobnej

Grzeczność, którą powinna młodź dla płci nadobnej 6 […]”.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2019.

1 Jegomość – tu: Podkomorzy.
2 Kontusz – staropolski strój męski, długa suknia rozcięta z przodu.
3 Węgrzyn – słodkie wino węgierskie.
4 Lada – tu: byle.
5 Powinna – tu: należna, stosowna.
6 Którą powinna młodź dla płci nadobnej – tu: którą młodzi mężczyźni powinni okazywać kobietom.

[525 wyrazów]

Tadeusz Płużański
PRZYJACIEL MĄDROŚCI
Pierwszy krok ku filozofii skłania do prób określenia, czym ona jest, i cofa nas do zamierzchłej przeszłości, kiedy to starożytni Grecy stworzyli nazwę „filozofia” z dwóch słów swego języka: fileo – miłuję i sofia – mądrość, co oznacza, że filozofia jest umiłowaniem mądrości.
A my chcemy być przyjaciółmi mądrości. Ale czym jest owa mądrość? Nie jest tym samym, co wiedza, która stanowi zespół informacji o świecie, niekoniecznie poparty mądrością, czasem tylko dobrą pamięcią lub uczeniem się wytrwałym. Otóż mądrość jest – jak sądził Arystoteles1 – pewną nieprzemijającą dzielnością, rzec można trwałą dyspozycją intelektualną2, która pozwala prawidłowo poznać, odkrywać w świecie to, co w nim jest istotnego i ważnego, z pominięciem cech błahych i nieznaczących. Mądrość czyni z wiedzy właściwy, korzystny dla człowieka użytek. Głupota ją marnuje albo wykorzystuje przeciw człowiekowi.
Mądrość to trwała dyspozycja intelektu, wiedza to zbiór informacji. Można być uczonym pozbawionym prawdziwej mądrości i mędrcem nieposiadającym wiedzy. Można mieć znaczny zasób wiedzy, a nie dysponować mądrością.
Co jednakże oznacza określenie: „trwała dzielność intelektualna”? Czy da się ona porównać z innymi rodzajami ludzkiej dzielności? Mówimy najczęściej o dzielności żołnierskiej, nazywając w ten sposób postawę wolną od lęków, obaw i niezdecydowania, a charakteryzującą się aktywną odwagą i determinacją, skłonnością do podjęcia ryzyka nawet wobec możliwości otrzymania rany lub śmierci.
A trwała dzielność intelektualna, o której Arystoteles sądził, że jest mądrością? I ona także wymaga odwagi, ale nie żołnierskiej ani sportowej, lecz intelektualnej, gdy trzeba na przykład „spojrzeć prawdzie w oczy”, a może być ona gorzka lub nawet groźna. Trzeba mieć odwagę intelektualną, aby wystąpić wbrew utartym, a błędnym i szkodliwym poglądom, często uporczywie bronionym, i wykazać dzielność w dochodzeniu do prawdy pomimo przeszkód itrudności. Trzeba mieć odwagę, tym razem cywilną, by przyznać się publicznie do popełnionych błędów, a jest to typ odwagi szczególnie trudny, nawet u ludzi imponujących odwagą bojową.
Mądrość umożliwia szczególny rodzaj poznania siebie i świata, ułatwia wyciągnięcie z poznania trafnych wniosków. Mówimy: „oto człowiek mądry”, a nawet „oto mędrzec” o kimś, kto odznacza się umiejętnością obiektywnego poznania i oceny siebie i świata, a ponadto słusznego działania, łącząc w sobie dzielność intelektualną z dzielnością etyczną.
Przyjacielem mądrości jest więc ten, kto wzbudza w sobie jej umiłowanie, żywi ją zdobyczami wiedzy, jest pokorny wobec złożonych tajemnic człowieka i świata, zna granice własnego poznania. Przyjaciel mądrości jest otwarty na świat, ludzi, siebie samego, świadomie kształtuje swoją mądrość. Kocha nad wszystko prawdę, to znaczy zgodność swych myśli z rzeczywistością. Obca mu jest pycha poznawcza, a także zarozumialstwo wobec innych. Przyjaciel mądrości pragnie rozbudzać w sobie i w innych dzielność intelektualną, upowszechniać ją wśród ludzi, zwłaszcza gdy zadają sobie różne skomplikowane i trudne pytania dotyczące ich samych, ludzi i świata.

Na podstawie: Tadeusz Płużański, Przyjaciel mądrości, Warszawa 1993.

1 Arystoteles (384–322 p.n.e.) – jeden z najsławniejszych filozofów starożytnej Grecji.
2 Dyspozycja intelektualna – zdolność do rozumowania i wyciągania wniosków.